Zaburzenia mowy to trudności w porozumiewaniu się werbalnym (słownym lub pisemnym), występujące w różnym rodzaju i stopniu. Są następstwem uszkodzenia lub niewłaściwego funkcjonowania narządu mowy (aparatu oddechowego, fonacyjnego, artykulacyjnego, struktur mózgowych podkorowych i korowych, aparatu słuchowego) lub zakłóceń procesów, które warunkują porozumiewanie się werbalne (myślenia, pamięci, uwagi, czynników emocjonalnych). Trudności te dotyczą różnych stanów mowy: od niemówienia w ogóle lub nierozumienia aż do minimalnie niemieszczącego się w społecznie przyjętej normie sposobu wy- mawiania dźwięków. Zaburzeniami mowy zajmują się różne dziedziny wiedzy: medycyna, logopedia, lingwistyka czy psychologia. Stadia rozwoju mowy                                                                                                                        Mowę dziecka można zobrazować na podstawie czterech występujących po sobie stadiów rozwoju. Pierwszym z nich jest okres melodii (od narodzin do 12. miesiąca życia). Do głównych form wokalizacji tego okresu zalicza się: krzyk i płacz  (0–2./4.  miesiąc  życia)  – szybko się różnicuje, a poszczególne typy opiekunowie rozpoznają jako oznakę określonych potrzeb dziecka; głużenie (2.–4./6. miesiąc życia) – dziecko najczęściej wydaje dźwięki brzmiące jak samogłoski i spółgłoski lub do nich zbliżone (wszystkie dźwięki wydawane przez nie w tym okresie, wydawane również przez dzieci niesłyszące od urodzenia) – zazwyczaj odbierane jest jako objaw zadowolenia niemowlęcia, jego dobrego samopoczucia i stanu zdrowia; gaworzenie (6.–12. miesiąc życia) – wzrasta ilość produkowanych dźwięków oraz ich różnorodność, pojawiają się sylaby; świadome naśladowanie dźwięków nie pojawia się u dzieci niesłyszących. Drugim stadium jest okres wyrazu (12.– 18/24. miesiąc życia). Pierwsze słowo dziecko wymawia pod koniec pierwszego roku życia. Przez pewien czas współistnieje jeszcze z gaworzeniem. Po pierwszym roku życia dziecko potrafi mówić 1–10 słów, rozumie kilkanaście wyrazów i zwrotów językowych. Pod koniec stadium rozumienie wyprzedza wypowiadanie, słownik czynny liczy 3–50 wyrazów, a słownik bierny około stu.

Powyższe stadia rozwoju mowy są do pewnego stopnia umowne ze względu na naturalne, indywidualne różnice rozwojowe. Wśród czynników je warunkujących w przyswajaniu mowy przez dziecko można wymienić: jego stan zdrowia, poziom inteligencji, płeć, osobowość, chęć komunikowania się z innymi i kontakty z rówieśnikami, status społeczno-ekonomiczny, wielkość rodziny, z której pochodzi, a także porody mnogie.

Typy zaburzeń mowy

Jednym z najczęściej pojawiających się zaburzeń u dzieci jest dyslalia, polegająca na wadliwym realizowaniu poszczególnych głosek lub ich połączeń, przy czym inne pod- systemy języka są opanowane. Najczęstsze przyczyny dyslalii to:

zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego – nieprawidłowa budowa języka, podniebienia, wędzidełka podjęzykowego, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe (okres wymiany zębów), przerost trzeciego migdałka, śluzówki nosa, polipy, skrzywienie przegrody nosowej; nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy – niska sprawność języka i warg, mięśni napinających i przywodzących, brak pionizacji języka; nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu – zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, obniżenie słyszalności, zaburzenia słuchu fonematycznego, brak stymulacji rozwoju mowy; niesprzyjające warunki do uczenia się mowy przejawiające się czynnikiem społecznym – nieprawidłowe wzorce wymowy czy atmosfera środowiska.

Jednym z najważniejszych zaleceń dotyczących zapobiegania powyższemu zaburzeniu jest poprawność wypowiedzi osób najbliższych. Do dziecka należy mówić powoli i wyraźnie. Powinno ono reagować na aktywność słowną i uczuciową otoczenia. Kiedy taka reakcja nie występuje, można podejrzewać niedosłuch. Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia, lecz słuchać uważnie jego wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania. Nie powinno się zawstydzać czy karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia w ogóle. Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczep wargi, wady zgryzu czy uzębienia), konieczne jest zapewnienie mu opieki lekarza specjalisty. Nie należy zaniedbywać chorób uszu, bo nieleczone mogą powodować niedosłuch. Dziecka leworęcznego nie wolno zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania się mowy. Naruszenie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy i prowadzi do jej zaburzenia (np. jąkania). Nie powinno się wymagać od dziecka zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych, trudnych głosek.

• anomię – zaburzenia nazywania, trudności w aktualizacji danego słowa;
• parafazje – zaburzenia fonologicznego aspektu języka, wymiana fonemów na inne, dodania, opuszczenia, przestawienia, żargon afatyczny;
• agramatyzm – niepoprawna gramatyka wypowiedzi, złe końcówki fleksyjne, dominacja rzeczowników (styl telegraficzny);
• zaburzenia motoryczne – zniesiony lub zaburzony program ruchowy słowa, realizowany w artykulacji nieprawidłowej, niewyraźnej, cichej, z wysiłkiem, nie wynika z niesprawności aparatu mowy;
• zaburzenia rozumienia – percepcji słów, interpretacji znaczenia słowa, rozumienia zdania, przetwarzania wielozdaniowych wypowiedzi;
• zaburzenia powtarzania;
• zaburzenia orientacji – schematu ciała, przestrzenno-wzrokowej, topograficznej, w czasie;
• zaburzenia wyższych funkcji wzrokowych, uwagi, pamięci, emocji i zachowania.

U dzieci afazja występuje na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Jeśli nastąpiło ono w okresie przedsłownym (do 1. roku życia) mamy do czynienia z alalią, natomiast w okresie kształtowania się struktur języka (od 2. do 6. roku życia) z niedokształceniem mowy o typie afazji, kiedy utracone zostają częściowo nabyte sprawności językowe i pojawiają się trudności w dalszym rozwoju mowy. Wreszcie w okresie, kiedy system językowy był już opanowany, a uszkodzenie mózgu spowodowało pełną lub częściową utratę nabytych zdolności porozumiewania się słownego (od 7roku życia) – afazją dziecięcą. Występująca tu dezintegracja mowy jest charaktery- styczna również dla afazji u osób dorosłych. Zaburzenia mowy, bez względu na ich rodzaj, obniżają sprawność komunikacyjną, utrudniają istnienie w grupie, proces socjalizacji. Osoby z zaburzeniami mowy, zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe, powinny zostać otoczone opieką nie tylko najbliższych, ale również specjalistów, którzy pokierują ich dalszą rehabilitacją.

 mgr Paulina Grzebalska                                                                                                                                                                                                                                                                         logopeda, neurologopeda